8. Vertrouwen opbouwen en houden

Contact maken is een wat abstract begrip en er is niet één manier voor. Contact maken doe je vooral als mens! Het is dus belangrijk dat je doet wat bij je past. Houd daarbij vooral in de gaten of je nog bezig bent met contact maken en invoegen bij het kind, in plaats van bijvoorbeeld te normeren (‘Zullen we die telefoon even wegleggen?’) of jezelf meteen voor te stellen en uit te leggen wat jouw functie is. Natuurlijk moet dat gebeuren, maar niet als opening van het gesprek. Zoals beschreven in par. 6.​3 in de paragraaf over de Transactionele Analyse is het handig om in te voegen bij het kind. Het heeft weinig zin om een kind aan te spreken op zijn ratio wanneer het emotioneel is; dan heeft het eerst iets anders van je nodig. Aandacht voor de emotie in de vorm van het benoemen ervan of in de vorm van het tonen van empathie heeft dan meer effect, wanneer het gaat om het maken van contact. Stel je voor: er zit een puber tegenover je die alleen maar op z’n telefoon kijkt. Hoe open je dan het gesprek, zonder direct te normeren? Dat kan op heel veel manieren. Een voorbeeld:

Daarnaast willen kinderen ook zien wie jij bent, zodat ze bijvoorbeeld kunnen inschatten of je te vertrouwen bent en of je ze wel echt zult begrijpen. Het kan goed werken om nu en dan óók iets van jezelf te laten zien. Kinderen hebben geen behoefte aan een ‘functionaris’, wél aan iemand van vlees en bloed.

Zie contact maken dan ook als een doel op zich. Zonder contact geen samenwerking, dus het is essentieel om daar voldoende aandacht aan te besteden. Ook wanneer je denkt dat je daar geen tijd voor hebt: die tijd win je verderop in het gesprek ruimschoots terug, doordat je al vloeiender begonnen bent.

Mariska: Het is belangrijk om als professional alles in te zetten wat je hebt, omdat een kind dat zo geknakt is al zo veel verloren heeft. Vertrouwen is niet altijd mogelijk of vanzelfsprekend. Het moet groeien. Ik denk dat het belangrijk is dat een professional een benadering niet zozeer ziet als een interventie, maar meer als een proces.

Een gesprek met een puber die op zijn telefoon kijkt, zul jij weer net anders aanpakken dan je collega en dat is helemaal niet erg. Als je maar ‘echt’ blijft én aansluit bij de jongere waarmee je in gesprek wilt.

Contact maken hoeft niet lang te duren. Afhankelijk van hoe het kind in zijn vel zit en hoe het aanvoelt tussen jullie, kun je soms volstaan met enkele zinnen voordat je overgaat op de inhoud.

Soms is er wat langer nodig. Bijvoorbeeld wanneer het kind gespannen is of wanneer je elkaar eerst nog wat beter wilt leren kennen. Dan kan het goed werken om even over koetjes en kalfjes te praten, een spelletje te doen of om mee te doen met waar het kind mee bezig was. Hou daarbij in de gaten dat je het moment van omschakelen naar de aanleiding voor het gesprek niet te lang uitstelt: wanneer je te lang doorgaat over ditjes en datjes, kan het voor het kind onduidelijk worden wat nu de werkelijke reden is dat je met het kind in gesprek gaat. Dat kan heel onveilig aanvoelen.

Om het ijs te breken, kan een grapje goed werken. Let daarbij wel op dat je aansluit op de leeftijd van het kind: jonge kinderen vatten je woorden vaak letterlijk op en begrijpen geen ironie. Pubers kunnen grapjes die te kinderachtig zijn meestal niet waarderen. Wees vooral jezelf wanneer je je humor inzet en sluit aan bij het begripsniveau en de belevingswereld van het kind waarmee je praat.

Wanneer je eerst aandacht besteedt aan het maken van contact, kun je een kind al op een laagdrempelige manier actief betrekken bij het gesprek. Dat maakt het gemakkelijker om in gesprek te blijven wanneer het vervolgens over serieuze zaken gaat. Natuurlijk, het kan gebeuren dat kinderen of jongeren later in het gesprek alsnog dichtklappen. Ook op dat moment kan het goed werken om de inhoud even los te laten en opnieuw aandacht te besteden aan het maken van contact.

Vervolgens is het dan de kunst om wel weer terug te gaan naar de inhoud. Of om in elk geval een poging te doen.

Bij het opbouwen en houden van vertrouwen geldt dat je er niet komt met het eenmalig toepassen van de handreikingen in dit hoofdstuk. Het gaat er juist om dat je voortdurend en steeds opnieuw aandacht hebt voor al deze punten. Zo ook voor het maken van contact. Elke keer wanneer het gesprek vastloopt, het kind emotioneel wordt of dichtklapt, is het van belang om eerst weer even contact te maken. Ook bij elke nieuwe en volgende ontmoeting: maak contact. Dat hoeft niet altijd door een gesprek te zijn. Wanneer je bijvoorbeeld bij een gezin komt om met de moeder te praten en het kind komt uit school, laat dan merken dat je het kind opmerkt, dat je geïnteresseerd bent in hoe het met hem gaat en dat je nog weet waar je het de vorige keer over hebt gehad. Dat kan met woorden, maar ook non-verbaal, door een knipoog, een blik van verstandhouding of een high five. Het gaat erom dat het kind telkens opnieuw merkt dat hij ertoe doet voor jou en dat je hem ziet.

Soraya: Op de groep waar ik woonde toen ik twaalf/dertien jaar was, had ik een begeleider die ik nooit zal vergeten. Hij was echt persoonlijk, hij lette niet alleen maar op de regeltjes, zoals de anderen. Als ik in het weekend alleen op de groep was, als de andere kinderen naar huis waren, voelde ik me vaak heel alleen. Hij ging dan leuke dingen met me doen, zoals naar de bios of naar het bos en ik mocht soms ook mee naar zijn huis en gezin. Ik mocht bijvoorbeeld een keer mee om hun kittens te aaien, omdat ik zo van katten houd.

Als je het initiatief neemt voor een gesprek met een kind over een emotioneel beladen onderwerp of wanneer een kind naar je toe komt met zijn verhaal, is het handig om stil te staan bij de randvoorwaarden voor zo’n gesprek wat betreft tijd, plaats, fysieke positie of opstelling en het soort activiteit waar je eventueel voor kiest tijdens het gesprek. Heb je op dit moment voldoende tijd? Kun je gestoord worden? Wat is een goeie plek om het gesprek te voeren? Wanneer een kind bijvoorbeeld naar je toe komt terwijl er allemaal andere kinderen omheen staan, kun je het kind vertellen dat je graag even de tijd wilt nemen voor zijn verhaal en voorstellen om er daarom op een bepaald tijdstip en op een bepaalde plek met hem op terug te komen. Voor veel kinderen is het erg spannend om te praten over hun thuissituatie, wanneer daar van alles aan de hand is. Een setting waarin je tegenover elkaar moet zitten om te praten is voor een kind erg onnatuurlijk en verhoogt die spanning alleen maar. Als je wilt zitten, kies dan een kindvriendelijke plek, zorg voor wat te tekenen, te kleuren of te bouwen en ga naast of schuin naast het kind zitten, zodat het kind je niet steeds hoeft aan te kijken. Veel kinderen en jongeren vinden het fijn om iets te doen tijdens het praten. Een eind lopen, een klusje of een boodschap doen, een balletje trappen of samen een stuk in de auto. In H. 11 staat meer uitgelegd over hoe je spelen en praten kunt combineren. In elk geval is voldoende rust en aandacht, zowel vanuit jou als vanuit het kind bezien, een voorwaarde voor het maken van contact.

Kim: Zet ons niet in een kantoortje!

Gesprekken over emotioneel beladen onderwerpen kosten energie, zowel voor jou als voor het kind. Aan het eind van zo’n gesprek ben jij in je hoofd misschien al bezig met de stappen die je na het gesprek gaat nemen. Vergeet niet om aan het eind van het gesprek ook altijd weer even contact te maken, bijvoorbeeld door reactie te vragen op het gesprek of een grapje of compliment te maken. Een gesprek over pijnlijke zaken kan veel emoties losmaken. Zorg ervoor dat je het kind ‘toedekt’ voordat je het gesprek beëindigt.

Wanneer je als professional het initiatief neemt voor het gesprek, begin je altijd met het maken van contact. Zoals benoemd in par. 8.2 is het slim om vrij snel over te gaan naar de aanleiding voor het gesprek: wanneer je te lang praat over ditjes en datjes kost dat niet alleen tijd en concentratie van jou en het kind, maar kan het ook onduidelijk worden waar je nu écht voor komt. Zeker als een kind weet of aanvoelt dat je eigenlijk over andere dingen wilt praten, kan die onduidelijkheid al gauw onveilig aanvoelen. Meestal sluit je dan niet meer aan bij de behoefte van het kind op dat moment. Het ‘kletspraatje’ verliest dan zijn functie.

Ook het overgaan van contact maken naar vragen stellen over de thuissituatie kan onveilig aanvoelen voor een kind: hoezo ineens deze vragen over hoe het thuis gaat? Waar gaat dit gesprek naartoe? Wanneer het initiatief voor het gesprek bij jou als professional ligt, verdient het in de meeste gevallen de voorkeur om transparant te zijn over de aanleiding voor het gesprek. Dus wanneer je kort contact hebt gemaakt en jezelf indien nodig hebt voorgesteld, benoem dan naar het kind wat de reden is dat je met hem wilt praten.

Wanneer je in gesprek bent met een kind, kun je, soms zonder dat je het in de gaten hebt, allebei op een ander spoor terechtkomen. Bijvoorbeeld omdat je iets zegt dat het kind anders opvat dan je het bedoelt of omdat je iets zegt of doet dat voor het kind onveilig voelt.

Wanneer je een kind serieus neemt, betekent dat ook dat je ’m soms in alle eerlijkheid moet teleurstellen. Het kan gebeuren dat een kind bij jouw persoonlijke grens in de buurt komt en er daardoor iets van jouw irritatie doorklinkt in wat je zegt. Juist voor deze kinderen kan jouw irritatie of de grens die je stelt aanvoelen als een afwijzing. Om ervoor te zorgen dat een kind zich veilig blijft voelen, ook wanneer je ’m iets te vertellen hebt dat niet leuk is of wanneer je iets doet of zegt dat het kind niet begrijpt, is het van belang om jezelf regelmatig te ‘ondertitelen’. Zelf weet je als geen ander wat jouw intenties zijn, maar voor een kind zijn die lang niet altijd duidelijk. Juist niet wanneer het gaat om emotioneel beladen zaken. Dan zal een kind jouw uitleg, feedback of gedrag vaak negatiever opvatten dan jij het bedoelt.

Bij transparant zijn hoort ook dat je niet om de hete brij heen draait en informatie geeft waar het kind behoefte aan heeft. Als hulpverlener ben je vaak gewend om vooral veel vragen te stellen, ook wanneer een kind jou een vraag stelt: waar komt deze vraag vandaan, hoe kijkt het kind er zelf tegenaan, wat lijkt het kind een goede oplossing? Dit kunnen inderdaad relevante wedervragen zijn. Een valkuil is echter om vooral vragen terug te stellen, terwijl een kind soms gewoon op zoek is naar een concreet antwoord van jou. Wanneer een kind een voor hem belangrijke vraag in zijn hoofd heeft, is het niet goed in staat om te luisteren naar jouw vraag, laat staan om er rustig over na te denken. Je helpt het kind én het gesprek dan juist verder door ‘gewoon’ een kort en concreet antwoord te geven op de vraag die het kind heeft, terwijl je de emotie achter de vraag erkent. Uiteraard stem je je uitleg af op het begripsniveau van het kind. Daarna kun je uiteraard altijd nog doorvragen en je uitleg verder concretiseren.

Soms zijn vragen ingewikkeld om te beantwoorden. Bijvoorbeeld wanneer je bang bent om met het antwoord kinderen te kwetsen of zelfs te beschadigen.

Transparant zijn betekent niet dat je altijd alle details moet vertellen. Je hoeft een kind niet te belasten met volwassen problemen. Aan de andere kant wil je het kind niet in het ongewisse laten over zaken die hem aangaan en waar hij wel degelijk wat van meekrijgt. Niets is immers zo onveilig als niet weten hoe het zit. Kinderen vullen dan met hun fantasie in wat er aan de hand kan zijn. Niet zelden is die fantasie nog veel dramatischer dan de werkelijkheid. Zorg er dus voor dat de fantasie van een kind niet op hol kan slaan en geef eerlijke informatie. Als je een kind moet vertellen dat hij niet meer thuis kan wonen, zul je hem ook iets moeten uitleggen over waarom dat zo is. Hoe ouder het kind, hoe meer je daar doorgaans over uitlegt. En ook: hoe ouder het kind, hoe meer vragen het daarover heeft. Als jij ze niet beantwoordt, wie beantwoordt ze dan wel?

Soms zijn vragen moeilijk te beantwoorden omdat je het antwoord zelf ook niet precies weet. Ook dan is het beter om dat gewoon te zeggen dan om de vraag niet te beantwoorden. Wanneer je eerlijk bent over wat je niet weet, laat je zien dat je het kind en zijn vragen serieus neemt en tegelijkertijd (ook maar) een mens bent.

Wat en hoe je iets precies zegt, hangt af van de leeftijd van het kind en van wat het kind op dat moment aankan. Maar met informatie verdraaien of weghouden, kun je het kind ongewild bevestigen in het idee dat volwassenen niet te vertrouwen zijn en dat er niemand is die het kind serieus neemt. Wees dus altijd zo transparant mogelijk.

Marit: Het maakt me niet uit als ik niet direct mijn zin krijg, als ik maar uitleg krijg waarom dat niet kan. Dan snap ik het tenminste en voel ik me serieus genomen.

We vragen veel van kinderen wanneer we ze vragen om ons te vertrouwen. Zeker wanneer kinderen ervaren hebben dat volwassenen niet zonder meer te vertrouwen zijn, zul je extra je best moeten doen om hun vertrouwen te winnen. Dat vraagt soms tijd en altijd grote zorgvuldigheid. Als je wilt dat een kind je vertrouwt, laat dan niet alleen in woorden, maar juist in je acties voortdurend zien dat je betrouwbaar bent. Kom je afspraken na en beloof dus ook alleen dingen die je kunt nakomen.

Jeroen: Op school had ik een hele goede leerlingbegeleider. Die man heeft zo veel voor mij betekend! Hij heeft heel veel geluisterd. Als ik me niet goed voelde, kon ik altijd bij hem terecht. Ik vertrouwde bijna niemand, maar hij bleef het proberen. Ik ging zien dat ik van hem op aan kon: alles wat hij zei maakte hij waar. Hij beloofde nooit iets dat hij niet nakwam. Uiteindelijk heeft hij ervoor gezorgd dat ik uit huis kon.

Soms heb je alles zorgvuldig doorgesproken met een kind en loopt het ineens toch anders dan verwacht. Dat kan ten koste gaan van de vertrouwensrelatie tussen jou en het kind. Geschaad vertrouwen is niet gemakkelijk te herstellen. Toch is het de moeite waard om een poging te wagen. Daarvoor is het allereerst nodig dat je eerlijk bent naar jezelf: Wat is er gebeurd waardoor het niet lukte om je belofte na te komen? Wat was jouw rol daarin? Hoe voel je je daarover? Wat zou je tegen het kind willen zeggen? Wanneer je vertrouwen wilt herstellen is het belangrijk dat je je eigen aandeel eerlijk durft te benoemen.

Wanneer je terugkomt op eerdere vergissingen, geeft dat geen garantie op het herstel van het vertrouwen. Accepteer altijd de reactie van het kind, ook als er geen of een negatieve reactie komt. Misschien ben je voor het kind al ‘op de grote hoop van mensen die niet te vertrouwen zijn’ beland. Misschien verandert dat nog, omdat jij het lef had om erop terug te komen. Of omdat je vanaf nu extra je best doet om te laten zien dat er ook volwassenen zijn die je wél kunt vertrouwen.

Coen: Betrouwbaar zijn is het allerbelangrijkste. Als je dit verpest, dan kan je het net zo goed opgeven. Het kind heeft weer vertrouwen nodig in de mensheid.

Het is natuurlijk het fijnst wanneer je dit soort situaties kunt voorkomen. Bedenk je dus bij elke belofte die je doet hoe zeker je weet of je deze kunt nakomen. Twijfel je daarover, doe dan een ándere belofte. Bijvoorbeeld: ‘Ik ga overleggen met iemand van Veilig Thuis. De mensen die daar werken weten veel over hoe je ouders en kinderen kunt helpen als het thuis niet goed gaat. Daarna hoor je van mij óf van die meneer of mevrouw wat we hebben afgesproken.’ Soms is het kwaad echter al geschied. Ook dan kun je laten zien dat je wel degelijk betrouwbaar bent, door er eerlijk over in gesprek te gaan met het kind.

Wanneer er vanalles gebeurt waar je als kind geen invloed op hebt, kan dat overweldigend zijn. In zo’n situatie bewijs je een kind een grote dienst wanneer je hem waar mogelijk regie geeft over wat er gebeurt. Het is echter nu eenmaal zo dat een kind nooit alles zelf kan bepalen. Bij het geven van regie hoort dus ook het schetsen van heldere kaders: waar heeft het kind invloed op en waarop niet? Welke dingen zijn een gepasseerd station of worden bepaald door ouders, hulpverleners of eventueel politie? Waarover heeft – binnen die kaders – het kind wél zeggenschap? Misschien bepaal jij bijvoorbeeld dat er een gesprek met de ouders moet plaatsvinden, maar heeft het kind invloed op welke details wel en niet met de ouders worden gedeeld of kan de timing van een gesprek mede afhangen van wat het kind wil (ná de balletvoorstelling of tijdens dat ik uit logeren ben). Overleg zo veel mogelijk met het kind, terwijl je helder bent over de ruimte die het kind wel en niet heeft.

Er zijn meerdere redenen waarom het respecteren van grenzen zo belangrijk is. Allereerst is het voor veel van deze kinderen niet vanzelfsprekend dat hun grenzen ertoe doen. Vaak hebben ze deze daardoor ook niet goed leren aanvoelen, laat staan leren aangeven aan een ander. Als professional kun je daarin een belangrijke voorbeeldrol vervullen. Op die manier krijgt het kind de gelegenheid om te ervaren dat er óók mensen zijn die zorgvuldig omgaan met zijn grenzen en behoeftes. Bovendien geef je het kind daarmee de boodschap dat het de eigen grenzen en behoeftes serieus mag nemen.

Coen: Als je grenzen niet respecteert, verpest je het vertrouwen.

Veel kinderen vinden het moeilijk om hun grenzen aan te geven. En het is niet altijd duidelijk of een kind écht niet verder wil praten of dat het juist wat ondersteuning nodig heeft om zijn verhaal wél te kunnen doen.

Wanneer een kind niet verder wil praten, of niet met jou, niet over dit onderwerp of niet op dit moment, respecteer dat dan. Zwijgen kan een belangrijke beschermende functie hebben voor het kind. Bijvoorbeeld omdat praten het gevaar verder vergroot of omdat de gebeurtenissen te traumatisch zijn om over te kunnen praten.

Tji: Ik deel mijn verhaal in kleine stapjes. In één keer lukt niet, omdat het zo groot is voor me. Mijn zorgcoördinator nam de tijd. Ze ging niet gelijk alles vragen. Als ik zei: “Ik weet het niet”, zei ze: “Oké, als je er nog eens over verder wil praten, kan dat”.

Het is goed om je te realiseren dat je een kind onbedoeld verder kunt beschadigen wanneer je het dwingt tot praten. Ook de politie zal een kind nooit forceren om te vertellen wanneer het dat niet wil: daarmee wordt het verhaal van het kind minder betrouwbaar. Een kind zal bijvoorbeeld eerder een sociaal wenselijk antwoord geven om er vanaf te zijn. Kinderen in onveilige thuissituaties hebben al zo weinig regie over wat er gebeurt. Des te belangrijker is het dus dat jij daar als professional wat ruimte in creëert. Een goede vuistregel is: het kind blijft de baas over wat hij, wanneer én aan wie, vertelt.

Marit: De tips uit dit hoofdstuk zouden de belangrijkste punten moeten zijn die sociale professionals op de opleiding aangeleerd krijgen (en uit ervaring weet ik dat dit te weinig benadrukt wordt). Ik vind dat mensen altijd op die manier met elkaar om moeten gaan, dus een hulpverlener al helemaal.