Digitale technologie speelt een steeds grotere rol bij gezondheid, leefstijl en zorg en welzijn. Denk aan digitale behandelingen in de geestelijke gezondheidszorg, beeldbellen met de huisarts of fysiotherapeut en telemonitoring in de (diabetes)zorg. Andere voorbeelden van e‑health zijn apps en wearables voor het bevorderen van een gezonde leefstijl en gezondheidsgedragsverandering, veelal ingezet voor preventie van ziekte. Ook medicijndispensers, slim incontinentiemateriaal, sociale robots in de thuiszorg, tablets ter ondersteuning van praktische vaardigheden bij mensen met een verstandelijke beperking, en datagestuurd werken vallen onder de noemer e‑health. Vaak wordt face-to-face zorg gecombineerd met zorg op afstand, de zogenoemde blended of hybride zorg.
Belangrijke argumenten voor de digitaliseringsslag in de zorg zijn onder meer de steeds groter wordende zorgvraag, tekorten aan medewerkers en stijgende kosten. Daarnaast is de kijk op gezondheid en zorg in onze samenleving veranderd: eigen regie is belangrijker geworden, en daarmee ook het idee dat digitale technologie eigen regie kan versterken. Veelal is de gedachte bovendien dat digitalisering zorg en preventie voor meer mensen makkelijker en/of toegankelijker maakt [1]. De digitale zorgtransitie is daarom ook een belangrijke pijler in het Integraal Zorgakkoord, met als inzet: de zorg in Nederland toegankelijk, goed en betaalbaar te houden [1]. Een van de ambities afgesproken in dit zorgakkoord voor 2026 is om 70 % van de daarvoor geschikte zorgpaden hybride uit te voeren. Een enorme opgave.
Digitale ongelijkheid
Van verschillende e‑healthtoepassingen is de afgelopen jaren voorzichtig aangetoond dat ze kunnen bijdragen aan preventie en de grote uitdagingen in de zorg waar we als samenleving voor staan [2, 3]. Onderzoekers en maatschappelijke organisaties zoals Pharos, wijzen hierbij echter op het probleem van de beperkte toegankelijkheid [4]. In diverse groepen in de samenleving blijven bereik en gebruik achter en sluiten e‑healthinterventies niet goed aan bij behoeften en vaardigheden van veel beoogde gebruikers [5]. De vraag is dan ook of gelijkwaardige participatie mogelijk is voor mensen in kwetsbare posities (denk aan kinderen, mensen in een lagere sociaaleconomische positie, chronisch zieken, mensen met een verstandelijke beperking, ouderen, mensen met beperktere gezondheidsvaardigheden, mensen die laaggeletterd of minder digitaal vaardig zijn). In hoeverre ondersteunt digitalisering de toegang tot de gezondheidszorg voor iedereen en in welke mate draagt ze bij aan meer eigen regie en de preventie van ziekte? Anders gezegd: houden we door digitalisering ‘iedereen erbij’ of raken er juist ‘mensen achter’, waardoor niet iedereen een gelijke kans heeft op zorg en gezondheid? En waar zitten de toegankelijkheidsproblemen precies? En hoe kunnen deze worden voorkomen dan wel verminderd? Daarbij is het ook belangrijk om te kijken naar mogelijkheden. Hoe kan e‑health wel bijdragen en hoe kan ze de zorg beter maken in zorgsectoren waarin zich relatief veel kwetsbare zorgvragers bevinden, zoals de gehandicaptenzorg?
In dit themanummer
We verkennen dit onderwerp in dit themanummer met artikelen over onderzoek, enkele beschouwingen en praktijkvoorbeelden. Het thema wordt breed benaderd: we beschouwen daarbij het (para)medisch en verpleegkundig perspectief en het perspectief van het publieke en sociale domein, dan wel een combinatie.
Het themanummer start met een overzicht van de huidige stand van zaken wat betreft de implementatie van e‑healthtoepassingen in Nederland op basis van de jaarlijkse e‑healthmonitor. Het artikel onderschrijft het toegankelijkheidsprobleem: mensen met een praktische opleiding en ouderen maken nog altijd minder gebruik van digitale toepassingen dan gemiddeld in Nederland. Dit Forum-artikel van Van Tuyl en collega’s legt de pijnpunten hierbij bloot en biedt oplossingsrichtingen.
De twee daaropvolgende artikelen illustreren de mogelijkheden en uitdagingen voor e‑health in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Oudshoorn en collega’s gaan in hun Forum-artikel in op de mogelijkheden van e‑health bij ondersteuning en psychologische behandeling bij mensen met een verstandelijke beperking. Ze belichten de stand van zaken ten aanzien van de beschikbare wetenschappelijke kennis en de invloed van naasten en zorgprofessionals op het succesvol gebruiken van e‑health in de praktijk. Het artikel bespreekt handvatten om e‑health effectiever in te zetten bij deze doelgroep.
Winkelmolen en collega’s richten zich in hun Forum-artikel op de mogelijke meerwaarde van data-ondersteund werken in de praktijk van de gehandicaptenzorg. Het systematisch verzamelen, beheren, analyseren, interpreteren van data ten behoeve van leren, verbeteren en beslissen wordt gezien als een van de oplossingsrichtingen in het omgaan met verschillende uitdagingen waar de zorg voor staat. Dit onderzoek geeft een uitgebreid en zeer volledig overzicht van thema’s waar volgens betrokkenen kansen én uitdagingen liggen voor data-ondersteund werken.
Artikel vier illustreert welke factoren belangrijk zijn voor patiënten om tijdens hun ziekenhuisopname de eigen voedings- en vochtopname te monitoren. Hiermee kunnen patiënten namelijk een actievere rol spelen in hun eigen zorgproces en de zorg ontlasten. Bijna de helft van de proefpersonen wil deze monitoring zelf doen. Dit hangt vooral samen met de ingeschatte eigen gezondheidsvaardigheden. Het onderzoek van Hoornstra en collega’s laat ook zien dat bijna driekwart van de proefpersonen zichzelf in staat acht om eenvoudige digitale functies te gebruiken, een belangrijke bevinding, want voor de monitoring worden vaak digitale tools ingezet.
Het laatste artikel beschrijft onderzoek naar de invloed van wervingsstrategieën om volwassenen van vijftig jaar en ouder met een lage sociaaleconomische positie te bereiken voor deelname aan online beweeginterventies. Collombon en collega’s vergelijken werving via de gemeente, sportscholen en social media om deze doelgroep te bereiken en geven inzicht in de respons, de sociodemografische kenmerken en de kosten van drie strategieën.
Tussen droom en werkelijkheid
E‑health bestrijkt een zeer breed terrein. Dit nummer is vooral toegespitst op de toegankelijkheid in termen van bereik en gebruik door mensen in kwetsbare posities. Uit de artikelen in dit themanummer komt naar voren dat digitalisering in zorg en welzijn een bijdrage kan leveren aan zorg, ook in de toekomst. Maar ook wordt duidelijk dat er tussen droom en werkelijkheid nog vele praktische bezwaren en uitdagingen staan, zoals goede implementatie, kwaliteit van data en toegankelijkheid voor iedereen. Om de zorg voor de gehele samenleving te garanderen, zijn nog veel stappen nodig om iedereen hier op een goede manier in mee te nemen.
Open Access This article is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License, which permits use, sharing, adaptation, distribution and reproduction in any medium or format, as long as you give appropriate credit to the original author(s) and the source, provide a link to the Creative Commons licence, and indicate if changes were made. The images or other third party material in this article are included in the article’s Creative Commons licence, unless indicated otherwise in a credit line to the material. If material is not included in the article’s Creative Commons licence and your intended use is not permitted by statutory regulation or exceeds the permitted use, you will need to obtain permission directly from the copyright holder. To view a copy of this licence, visit http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/.
