Incontinentiemateriaal. Een handreiking voor een duurzame toekomst

Naar schatting wordt er in Nederland jaarlijks 160 miljoen kilo aan luiers en incontinentiemateriaal bij het afval gegooid [2]. Dit betreft ongeveer 5–8 % van het huishoudelijk afval en 5 % van het ziekenhuisafval. In verpleeghuizen en kinderdagverblijven loopt dit op tot 50 % van het totale afval [2].

Hoewel er geen exacte cijfers in Nederland bekend zijn voor het totaal aantal kilo’s luierafval en totaal aantal kilo’s incontinentiemateriaal los van elkaar, zien we wel dat volwassenen verantwoordelijk zijn voor het grootste gedeelte van deze afvalberg. Waar kinderen na enkele jaren zindelijkheid bereiken en geen gebruik meer maken van luiers, neemt het gebruik van incontinentiemateriaal onder volwassenen toe door vergrijzing, comorbiditeit en overgewicht. Volgens het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) gaf 9,3 % van de populatie in de leeftijd van 65 tot 75 jaar aan last te hebben van onvrijwillig urineverlies, oplopend naar 20,4 % van de populatie ouder dan 75 jaar [3]. Een onderzoek verricht in Australië geeft aan dat volwassenen in 2030 naar schatting vier tot tien keer meer bijdragen aan het totale incontinentiemateriaalafval dan kinderen [4].

Het huidige opvangmateriaal bestaat uit verscheidene lagen. De eerste lagen zijn bedoeld om het vocht op te vangen en door te geven naar de onderste lagen, die het vocht vast dienen te houden. De eerste lagen zijn doorgaans gemaakt uit polypropyleen en polyethyleen. De absorberende laag hieronder is gemaakt van cellulose en superabsorberende polymeren (SAP). Zowel cellulose als SAP kent een significante CO₂-voetafdruk [5‐7]. Cellulose is een houtproduct. Het gebruik van bomen voor cellulose leidt tot ontbossing en tot verminderde absorptie van CO₂ als er geen bomen terug geplant worden. De superabsorberende polymeren ontstaan door polymerisatie van monomeren uit petroleum en worden dus gewonnen uit fossiele grondstoffen [5, 6, 8].

Het gangbare incontinentiemateriaal zoals hierboven beschreven is bedoeld voor eenmalig gebruik. Het vervoeren en verwerken van de afvalstroom die dit wegwerpmateriaal met zich meebrengt geven specifieke uitdagingen, waardoor het incontinentiemateriaal niet zonder meer geschikt is voor bijvoorbeeld recycling of hergebruik.

Na gebruik bestaat incontinentiemateriaal ongeveer voor 20 % uit niet-afbreekbare massa en 60 % uit urine en/of ontlasting. Deze excretieproducten bevatten ook pathogenen en medicatieresten, met als extra aandachtspunt CMR-stoffen (carcinogeen, mutageen en reprotoxisch) [2]. Hoewel er pilots lopen is er momenteel nog geen geschikte grootschalige oplossing beschikbaar voor het recyclen van incontinentiemateriaal, waardoor vrijwel al dit materiaal in Nederland in afvalenergiecentrales terechtkomt. Het verbrandingsproces van een ton luiermateriaal in een afvalenergiecentrale resulteert in een uitstoot van 509 kg CO₂-eq [9]. Door het terugwinnen van elektriciteit en warmte neemt de algehele CO₂-voetafdruk met 159 kg CO₂-eq af, waardoor de uiteindelijke netto CO₂-voetafdruk 377 kg CO₂-eq/ton input is (fig. 1; [9]). Bij een nieuwe ontwikkeling als thermischedrukhydrolyse worden luiers en incontinentiemateriaal onder hoge druk en bij hoge temperatuur in biogas en kunststof omgezet. Doordat hierbij veel energie moet worden toegevoegd is deze techniek kostbaar, nog niet grootschalig mogelijk en helaas ook nog niet energieneutraal [9, 10]. Daarnaast is het voor het recyclen van luiers noodzakelijk dat deze gescheiden van het overige restafval ingezameld worden. Momenteel is de infrastructuur daar nog niet naar [11]. Bio-afbreekbaar opvangmateriaal (bioSAP) is in ontwikkeling, maar kent nog niet het absorberende vermogen van het huidige materiaal (SAP), waardoor materiaal uit bioSAP zwaarder en groter moet zijn om dezelfde opnamecapaciteit te hebben [8].

Een bekend model in de discussie over duurzaamheid is: refuse, reduce en reuse (weiger, verminder, hergebruik). Dit is heel goed toepasbaar op incontinentiemateriaal (fig. 2).

Ten eerste zouden we ons kunnen afvragen of al het incontinentiemateriaal dat we voorschrijven ook echt noodzakelijk is. Materiaal dat we niet gebruiken (refuse) wordt ook geen afval.

Behandelingen om urine- en ontlastingsverlies te verminderen of zo mogelijk te stoppen, zoals bekkenbodemfysiotherapie, medicatie en chirurgie, zullen het algehele gebruik van incontinentiemateriaal aanzienlijk verminderen. Deze behandelingen hebben ook hun eigen klimaatimpact en CO₂-voetafdruk. Een life cycle assessment om de CO₂-voetafdruk voor alternatieve behandelingen te bepalen, zou ons kunnen helpen bij de besluitvorming over de behandeling van incontinentie in het kader van duurzaamheid. Daarnaast kunnen preventie en behandeling van onderliggende oorzaken, zoals overgewicht en het metabool syndroom, maar ook voor polyfarmacie resulteren in minder urineverlies en dus gebruik van minder materiaal.

Indien het niet mogelijk is om de oorzaak van urineverlies te behandelen, waardoor opvangmateriaal noodzakelijk blijft, kan gebruik op maat tot 20 % reductie van het gebruikte materiaal opleveren [12]. Goed zittend materiaal is voor een vrouw of een man verschillend. Overdag is er vaak ander materiaal nodig dan ’s nachts. Materiaal met een vochtindicator kan aangeven wanneer een verband verzadigd is en dus vervangen moet worden. Advies door een continentieverpleegkundige kan dus al voor een reductie van het gebruikte materiaal zorgen. In het onderzoek van Willskytt et al. werd het incontinentiemateriaal in een verpleeghuis voor iedere bewoner individueel geoptimaliseerd. Het gebruik op maat resulteerde in een afname van 23 % van aardopwarmingsvermogen (de mate waarin broeikasgassen bijdragen aan klimaatopwarming), een afname van 20 % van het gebruik van fossiele grondstoffen en 18 % minder landgebruik (ontbossing/vuilstort) [12].

Tot slot kan (gedeeltelijk) hergebruik (reuse) van materiaal een oplossing zijn. Verschillende onderzoeken laten zien dat wasbaar incontinentiemateriaal een lagere CO₂-voetafdruk heeft dan wegwerpmateriaal [6, 13]. Wasbaar incontinentiemateriaal wordt doorgaans gemaakt van bamboe en/of hennep. Deze materialen kennen een lagere CO₂-voetafdruk dan cellulose, wat in het wegwerpmateriaal zit. Daarnaast worden polyester, polyamide en polypropyleen gebruikt. De productie van wasbaar materiaal kost zes keer minder energie en 37 % minder gebruik van water. Wasbaar incontinentiemateriaal kan ongeveer tweehonderd wasbeurten mee voor het vervangen moet worden. Ook als deze tweehonderd wascycli meegewogen worden, is wasbaar incontinentiemateriaal 65 % beter voor het milieu dan wegwerpmateriaal. Wegwerpmateriaal is alleen duurzamer indien wasbaar materiaal per stuk in een wasmachine met volledig programma gewassen en gedroogd wordt [12, 14].

Een pilot met wasbaar incontinentiemateriaal in zorginstelling ’s-Heerenloo bracht het aantal incontinentieluiers van 1.250 terug naar twaalf tot vijftien luiers per cliënt per jaar. Daarbij waren de cliënten enthousiast over het ontwerp van het incontinentiemateriaal, wat er meer als ondergoed uitziet dan als een luier, en was er tevredenheid over het draagcomfort [15].